de stelpboerderij

Aan de Friese horizon zie je kerktorens en… boerderijen! Friese boerderijen zijn er in grofweg twee soorten: de stelpboerderij (stjelp) en de kop-hals-romp boerderij.

Ûnder de Wol is gevestigd in een stelpboerderij die al meer dan 150 jaar in bedrijf is. Onze voorouders hadden nooit kunnen vermoeden dat er nu gasten logeren in de koeienstal!  

De stelpboerderij was het populairst tussen 1890 en 1940, en werd vooral gebouwd in de natte Friese veengebieden (bovenstaande historische foto van onze boerderij is rond 1900 gemaakt). De kop-hals-romp is een luxer type boerderij die je vooral op de rijkere Friese kleigronden ziet.

Bij de stelp bevinden de woon- en werkruimtes zich onder één dak. Je kunt dit zien aan de kleuren van het dak. Het woonhuis is bedekt met zwarte geglazuurde pannen en de stal is bedekt met de goedkopere rode dakpannen. Traditioneel zijn de muren van het woonhuis gemetseld met rode steen, en is de schuur opgetrokken uit oude Friese geeltjes.

koeien melken

In het stal-gedeelte stonden de koeien ’s winters vast op de grupstal (zie foto van Sytske Hoogterp hieronder). Hun staarten aan een touwtje vastgebonden, opdat die niet in de vieze grup zouden bungelen. De boer en boerin gingen met een klein krukje (tuolle) en een emmer bij de koeien langs om ze te melken.

It lyts bûthús (de kleine stal) bevond zich in de achterzijde van de boerderij en it grut bûthús (de grote stal) langs één van de zijmuren van de boerderij. In het midden van de boerderij was de golle (het hooivak) te vinden. Zomers graasden de koeien altijd buiten, en daar op het land werden ze ook gemolken. Een spantouw om de achterpoten van de koe zorgde ervoor dat ze niet wegliep of kon schoppen tijdens het melken.

gebinten

Middenin de boerderij zie je de oude, eikenhouten gebinten staan. Zij bieden ondersteuning aan het hoge dak. De eeuwenoude balken zijn nog steeds keihard, ook al zitten er allemaal kleine gaatjes in het buitenste deel van de balken.

De gebinten rusten op een piramide van gele stenen, waarvan alleen het bovenste puntje zichtbaar is. De rest van de geeltjes bevinden zich onder de grond, waar tot op het zand gegraven werd om het gebint een stevige fundering te bieden.

uilenbord

Op het dak van de boerderij zie je het uilenbord. Het uilenbord is een versiersel dat vertelt over de streek en de bewoners van de pleats. In het midden zat een gat waardoor uilen naar binnen konden, om muizen te vangen op de hooizolder. Tegenwoordig is het gat meestal gesloten.

Het verticale gedeelte dat uitsteekt, noemen we de makelaar. In dit gedeelte vind je meestal de meeste symbolische berichten.

Zuidwesthoek teken

Het uilenbord van de Zuidwesthoek heeft een typerend harpmotief en in het vlieggat zit een vogeltje.

Op deze makelaar komt een open gedeelte voor, dit noemt men de harp. Een ander benaming is de “fiif ekers” ofwel “de vijf akkers”. Deze harp kan in het groen of in wit zijn uitgevoerd, dit duidde op het eigendomsrecht van de pleats. Een groene harp wilde zeggen, dat de boer eigenaar was van de boerderij en een witte harp duidde op een pachtboerderij.

Het gat in de driehoek wordt hier opgevuld met een vogeltje, dat beschouwd wordt als een algemeen vruchtbaarheidsteken.

Friese Wouden teken

Als je door de Zuidwesthoek rijdt, zal het je opvallen dat af en toe ook het uilenbord van de Friese wouden aantreft. Het eigenaardige geval doet zich hier voor, dat men in natte gebieden het wouden teken voerde en op de drogere gronden het zuidwest teken. Wij hebben ook gekozen voor een uilenbord uit de Friese wouden-streek.

In de makelaar van dit uilenbord zitten twee open delen. De bovenste opening noemt men het glas. Een oud gebruik was dat het kopje op de kop op het schoteltje werd geplaatst, als men geen koffie of thee meer wilde. Dit kwam ook voor in het café, als men niets meer wilde drinken, kwam het glas omgekeerd op tafel en werd er afgerekend met de waard.

De boer die dit teken in zijn makelaar voerde, wilde daarmee te kennen geven dat hij had afgerekend. Hij was dus eigenaar van de boerderij.

De andere opening in de makelaar is de zandloper. Het symbool van de tijd, waarmee men de tijdelijke staat van alle dingen, zo ook het leven, wilde uitdrukken.

boerderij 2.0

Tegenwoordig verliezen veel oude stelpboerderijen in Friesland hun agrarische functie. Boeren bouwden vanaf de jaren ’70 ligboxstallen om gemakkelijk meer koeien te kunnen houden. Gelukkig zijn er nieuwe bestemmingen voor de oude boerderijen: kangoeroewoning, B&B, galerie, zorgboerderij of conferentieoord.

Verhalen van vroeger

Menigeen die op een boerderij is opgegroeid, zal zich herkennen in de mooie verhalen van Auck Speerstra. Zij schreef een roman over opgroeien op de boerderij; Sitebuorren, myn eichen paradys.